کاشت ، داشت و برداشت مرکبات

مقدمه:

مرکبات یکی از مهمترین میوه های گرمسیری  و  نیمه گرمسیری جهان است . کشور ایران با تولید تقریبی چهار  میلیون تن مرکبات با سطح تقریبی ۲۶۰ هزار هکتار و متوسط عملکرد ۱۸ تن در هکتار جزو ۷ کشور عمده تولید کننده این محصول در دنیا می باشد.

 گیاهشناسی مرکبات:

گونه های تجاری مرکبات با نام علمیcitrusازخانواده روتاسه Rutacaeعموما  درخت یا درختچه ای همیشه سبز (به جزء نارنج سه برگ یا پونسیروس) شامل ارقامی چون پرتقال، نارنگی، لایم، نارنج، گریپ فروت و … می باشد. 

شرایط محیطی مورد نیاز مرکبات:

خلاصه : مرکبات در شرایط گرمسیر (همانند مناطق مرکزی و جنوب ایران) و نیمه گرمسیری (شمال ایران) قابلیت رشد داشته که در این مناطق شروع رشد این گیاه (در بهار) ۵-۱۲ درجه سانتیگراد و مناسبترین دما برای حداکثر رشد ۲۵ تا ۲۸ درجه سانتیگراد می باشد. خاکهای سبک شنی رسی با۵phتا۷عموما برای توسعه کشت مرکبات مناسب می باشند. با توجه به موارد ذکر شده در شمال ایران خطر سرما و بالا بودن سطح آب زیرزمینی و در جنوب مشکل گرما، شوری و کم آبی وجود داشته که در توسعه کشت و احداث باغات مرکبات باید مورد توجه قرار داد.

      

  عوامل محیطی:     

واکنش درختان میوه به عوامل محیطی ، به دلیل چند ساله بودن و نحوه رشد و باروری آنها ، تا حدودی با سایر گیاهان متفاوت است . از آنجا که درختان مرکبات ، پس از بالغ شدن ، حجم زیادی پیدا می‌کنند و باید با فواصل به نسبت زیادی از یکدیگر کشت شوند ، تغییر  دادن عوامل تشکیل‌ دهنده محیط رشد و  مناسب کردن آنها برای گیاهان کاشته اغلب اگر ناممکن نباشد ، بسیار دشوار است . در نتیجه ، باید کوشش شود تا محیط کشت این گیاهان از ابتدا مناسب باشد مهم‌ترین عوامل محیطی ، که نحوه رشد و میزان محصول یک درخت را تعیین می‌کند عبارتند از :

الف – دما

همانند سایر گیاهان ، درختان مرکبات برای رشد و تولید محصول نیازمند یک دامنه گرمایی و ی  ک دمای مناسب ویژه خود هستند . افزون بر این ، دما در زندگی درختان مرکبات اثرهای ویژه دیگری نیز دارد . از آن جمله ، درختان باید در طول زمستان به تعداد ساعت‌های معین ، دمایی بیشتر از ۱۲ درجه سانتی‌گراد دریافت کنند تا از حالت استراحت بیرون آمده آغاز به رشد کنند . این امر ، یکی از مهم‌ترین عوامل محدود کننده مناطق کشت درختان مرکبات می‌باشد ،‌ بدین معنی که : اگر سرمای لازم تأمین نگردد در بیشتر موارد جوانه‌های گل در بهار نمی‌شکفند و محصولی به دست نخواهد آمد .

بااین وجودمرکبات درختانی حساس به دمای زیرصفردرجه ویخبندان هستنداثر بسیار مهم دیگر دما بر درختان سرمازدگی بهاره است . بسیاری از نقاط دنیا ، با وجود برخورداری از دامنه دمایی و میزان سرمای مناسب برای کشت درختان ، به دلیل داشتن سرمای دیررس بهاره که به طور معمول پس از شکوفایی جوانه‌ها بروز می‌کند و موجب سرمازدگی گل‌ها و گاهی میوه‌ها می‌شود ، برای مرکبات مناسب نیستند . از دیگر عوامل دمایی که مؤثرند می توان از نوسان دمایی یا تفاوت زیاد دمای شب و روز (که رشد درختان را مختل می‌سازد) و تگرگ (که به برگ‌ و میوه‌ها آسیب وارد می‌آورد ) نام برد گیاهانی که با مقادیر بهینه و متعادل عناصر غذایی رشد می کنند می توانند دماهای پایین را بهتر تحمل کنند و آسیب های ناشی از سرما در آنها خیلی سریع بهبود می یابد یک گیاه سالم نقطه یخبندان پایین تری دارد دمای بهینه برای رشد مرکبات ۳۰-۲۰ درجه سانتی گراد است. در مرکبات یخبندان های ملایم موجب آبگزشدن برگها یاپیچیدگی موقت برگ میشود.درمواردی که یخبندان شدیدنباشدکه موجب مرگ کامل برگ هاشود،ممکن است لکه های بافت مرده کوچکی درپهنک برگ ظاهرشود.این نواحی بافت مرده اغلب مورد حمله بیماری آنتراکنوز قرارمی گیرند.چنانچه دماپایین تر یا دوره یخبندان طولانی تر باشد نشانه پیش رونده آسیب سرما ازجمله ریزش برگ ها ،مرگ سرشاخه هاوحتی مرگ تنه درخت ممکن است روی دهد.هرگاه به فاصله کمی بعدازیخبندان برگ خزان کنند،شاخه ای که برگ هایش ریخته است ازبین نمی رودوبرگ های نورسته جدید روی شاخه که چوب آن ازبین نرفته است می روید.پوست شاخه های بی برگ وسرشاخه های کوچک بدون برگ دراثرسرماترک می خوردسرمای صفردرجه سانتی گرادبه برگ های مرکبات صدمه می زند،هنگامی که دما هوابیش از۴ساعت پایین تراز۲درجه سانتی گرادزیرصفر باشدمیوه دچارخسارت سرمازدگی می شود .در دمای ۸-  و ۹- درجه شاخه ها خشک و افت دما درمحدوده ۱۰-تا۱۲-درجه سانتی گرادبمدت ۱۲ساعت درباغ مرکبات موجب صدمه شدید به تنه وشاخه شده ودرصورت تداوم موجب نابودی درخت می شود.

اما چنانکه ذکر گردید نارنج سه‌برگ می‌تواند ۱۷- درجه سانتی‌گراد را تحمل کند و موجب افزایش مقاومت درختان پیوند شده بر روی این پایه گردد. حساسیت مرکبات در مقابل سرما متغیر بوده، بالنگ حساس‌ترین آنها می‌باشد. مقاومت لیمو و گریپ فروت بیشتر از بالنگ می‌باشد و مقاوم‌ترین مرکبات در برابر سرما پرتقال و نارنگی بشمار می‌آیند که در برخی مواقع ۱۱- درجه سانتی‌گراد را تحمل می‌کنند. گرماهای بیش از حد به میوه‌ها آسیب وارد کرده وبعضاً به دلیل خشکی زیادباعث ایجاد ترک میوه درشهریورماه باشروع باران پاییزه موجب ریزش آنها می‌شود .

  علایم سرمازدگی ویخبندان درمرکبات

۱-آسیب یخ زدگی خیلی ملایم بروی برگ مرکبات(برگ ها روی درخت باقی مانده،بطوریکه لکه های بافت مرده برروی آنها ایجاد ودچارپیچیدگی برگ می شود)                                                                                                         

۲-خسارت یخ زدگی ملایم در برگ مرکبات(برگ ها برروی درخت باقی مانده،بطوریکه لکه های بافت مرده ناحیه وسیع تری ازبرگ را دربرمی گیرد)

۳-خسارت نیمه شدید یخ زدگی (ریزش پهنک برگ به طوری که دمبرگ ها به ساقه متصل باقی می مانند)

۴-خسارت شدیدیخبندان(برگ هاپیچ خورده وبه رنگ برنزی مایل به قهوه ای درآمده وازبین رفته ومتصل به ساقه باقی می مانند،خسارت شدیدی به تنه ودیگر قسمت های چوبی گیاه وارد می شودوباعث مرگ کامل درخت می شود.

۵-خسارت شدیدیخبندان برروی تنه(ترک برداشتن طولی وبرگشتن پوست قسمت های چوبی براثرازبین رفت لایه کامبیون)

۶-خسارت سرمازدگی ویخبندان برروی برگ های نابالغ باعث سوختگی وپیچ خوردن سرشاخه میشود.

وجودلکه های بافت مرده  برروی برگ ویاحتی ریزش برگ بلافاصله بعدازیخبندان بیانگر این است که درخت مجددا رشد خود را ازسرمی گیرد.در مواردی که ۹۰درصدبرگ های درخت دچارریزش شونداما به ساقه آسیبی وارد نشده باشد،درخت درصددظهور جوانه های جدیدبرآمده وتولید گل های فراوان میکند،بااین وجوددرصدتشکیل میوه بسیارکم تاصفر خواهد بود(به علت ازدست رفتن تعدادقابل توجهی از برگ های درخت براثریخبندان)اگرریزش برگ ۳۰درصدیاکمتر باشد،احتمال تشکیل میوه به طور نرمال انتظار میرود.

درخسارت ناشی ازیخبندان های ملایم برگ ها ظاهری پژمرده وآویزان به خود می گیرندکه بعدازمدتی ظاهرطبیعی خود را بدست می آورند (تنش قابل برگشت). اما در خسارت ناشی از یخبندان شدید، برگ ها همچنان به ساقه متصل هستند خشک و شکننده شده و بعد از مدتی شروع به ریزش می کنند ( تنش غیرقابل برگشت)  

 ب – نور

آزمایش‌های مختلف ثابت کرده که به غیر از توت‌فرنگی ، سایر میوه‌ها برای گل انگیزی به طول روز (نور گاه) حساس نیستند و تنها اثر این عامل روی آنها کمتر و یا بیشتر کردن دوره فتوسنتز در هر روز می‌باشد . بر خلاف طول روز ، شدت نور در رشد و باروری درختان بسیار مؤثر است . تغییر دادن شدت نور در سطح باغ کاری غیر عملی است و تنها راه نور رسانی کافی به درون درخت ، دادن شکل و تراکم مناسب به شاخساره آن است . از اثرهای بسیار مهم نور در درختان میوه ، ایجاد رنگ در میوه‌هاست .

برای مثال در میوه‌های پرتقال خونی ، اگر شدت نور (بویژه در دو – سه ماه آخر فصل رشد) کافی نباشد تولید رنگ سرخ دچار اختلال می‌گردد و به این دلیل پیشنهاد شده است که در مناطقی که پاییزی ابری یا مه آلود دارد ، به جای پرتقال خونی ، از نوع نارنجی آن  کشت گردد .

پ – موقعیت محل

مجموعه عوامل عرض جغرافیایی، ارتفاع از سطح دریا، و مقدار شیب زمین، موقعیت محل را تشکیل می دهند. اثر این عوامل ، در درجه اول روی مقدار دمای محیط و در درجه دوم روی شدت نور است . بدین ترتیب که هرچه عرض جغرافیایی بیشتر باشد چون نور خورشید با زاویه کمتری به سطح زمین می‌تابد ، میزان دمای محیط و شدت نوری که در دسترس گیاهان قرار می‌گیرد کمتر می‌شود . زیاد شدن ارتفاع از سطح دریا نیز باعث کاهش دمای محیط می‌گردد و در نتیجه گاهی مناطق شمالی تر ولی کم ارتفاع‌تر ( مانند خوزستان ) از مناطق جنوبی‌تر ولی مرتفع تر (مانند فارس) گرم ترند . شیب زمین بر حسب جهت آن می‌تواند بر دما اثر مثبت و یا منفی داشته باشد . در نیمکره شمالی ، ‌شیب‌‌های رو به جنوب حداکثر مقدار نور خورشید را دریافت می‌دارند. 

اینگونه زمین‌ها در بهار زودتر گرم می‌شوند ، در تابستان گرم تر و خشک ترند ، و در پاییز دیرتر سرد می‌گردند . بنابراین در مناطق سردسیر ، خطر سرمازدگی زمستانه این زمین‌ها کمتر ولی از نظر سرمازدگی بهاره ( سرمازدگی گل‌ها ) بیشتر است و در جمع ، فصل رشد طولانی تر در اختیار گیاه قرار می‌گیرد . مثال بارز این نوع زمین‌ها ، زمین‌های واقع در شیب‌های رو به جنوب دامنه البرز در کنار دریای مازندران است که از سایر نقاط آن منطقه برای کشت مرکبات مناسب تر است .

شیب‌های رو به شمال ، درست بر عکس شیب‌های رو به جنوب عمل می کنند و در مناطق گرم تر ( مانند استهبان و نیریز فارس ) برای کشت درختان خزان‌دار می تواند مفید افتد . ( مانند نارنج سه برگچه ای ) شیب‌های رو به شرق و یا غرب ، حد واسط دو نوع دیگر هستند .

در نقاطی که احتمال بروز سرمای دیررس بهاره زیاد است ، باید کوشش شود تا حد امکان باغ‌های میوه در زمین‌های شیب‌‌دار احداث گردند . دلیل این امر سنگین‌تر بودن هوای سرد نسبت به هوای گرم است که روی سطح شیب‌دار می‌لغزد و در نقاط گود و کفه‌ها جمع می‌گردد و به گیاهان موجود در آنها آسیب‌ می‌زند . نمونه بارز این شکل در جهرم در مورد مرکبات و در نیریز در مورد بادام دیده می‌شود که سرما ، به دفعات ، درختانی را که در کفه بوده‌اند از بین برده در حالی که به درختان مجاور آسیب وارد نشده است .

ت – خاک

 بیشتر درختان مرکبات به بافت خاک حساسیت زیادی نشان می‌دهند و اگر خاک دارای ژرفا (عمق) و زهکشی کافی بوده و از pH مناسبی نیز برخوردار باشد به خوبی در آن رشد کرده محصول کافی می‌دهند . البته لازم به تذکر است که خاک‌های سبکتر بطور معمول از خاکهای سنگین‌تر ، کم رطوبت‌تر بوده و به همین دلیل در بهار زودتر گرم و در پاییز دیرتر سرد می‌شوند و چون از تهویه بهتری نیز برخوردارند ، در صورت وجود آب و مواد غذایی کافی ، درختان میوه ، در آنها بیشتر رشد می‌نمایند .

در بررسی خاک ، به منظور احداث باغ ، نکاتی که از اولویت برخوردار هستند :

سنگینی خاک 

ژرفای خاک،

میزان رطوبت 

 ژرفای سطح آب زیرزمینی

میزان نمک‌های محلول (شوری) خاک است.

کمبود مواد معدنی و آلی ، و تا حدودی هم نامناسبی خاک ، را می‌توان با افزودن مواد مورد نیاز به خاک ، جبران کرد . در صورتی که ژرفای خاک کم باشد ، می توان چنانکه در جهرم مرسوم است گودالهایی با ابعاد ، به نسبت بزرگ ( حدود ۲ متر ) حفر و آنرا با خاک مرغوب پر کرد و درخت را در آن کاشت . البته این کار ، گران تمام می شود و فقط برای فرآورده‌هایی مانند مرکبات که بازده بیشتری دارند مقرون به صرفه است . سطح آب زیرزمینی را می توان با زهکشی و میزان نمک را با شستشوی خاک کاهش داد که هر دو عملیاتی گران هستند و تنها در صورت اجبار ، به احداث باغ در زمینی با این ویژگی‌ها اقدام می‌کنند . 

بهترین خاک برای پرورش مرکبات خاکهای شنی لومی می باشد.روی هم رفته خاکهای سبک با حاصلخیزی کم به خاکهای سنگین با حاصلخیزی زیاد ارجح است.در مناطق با بافت سبک ، اصلاح خاک با افزودن مواد آلی صورت گیرد. در مناطق با بافت سنگین وپر باران ، اصلاح خاک با استفاده از ماسه و کاشت نهال در ارتفاع ۵۰-۴۰سانتیمتری از سطح زمین (بعد از نشست خاک) و ایجاد زهکش مناسب جهت خروج آبهای اضافی صورت گیرد.

در مناطق کوهپایه ای، به منظور جلوگیری از فرسایش خاک،جمع آوری ،هدایت وحفظ آب، تراس بندی و سپس کاشت نهال انجام شود.

ث – آب 

بر اساس یک قاعده کلی هر گاه منطقه‌ای دارای بیش از ۷۰۰ میلی‌متر باران سالیانه ، با پراکندگی یکنواخت ، باشد برای پرورش درختان به صورت دیم مناسب است . در نقاطی که باران سالیانه ۷۰۰-۵۰۰ میلی‌متر بارندگی داشته باشند نیاز به آبیاری مرتب در سراسر فصل رشد دارند . بیشتر نقاط ایران به جز کرانه‌های دریای خزر در گروه سوم قرار دارند و در آنها تنها گیاهان بسیار مقاوم در برابر کم‌آبی (از قبیل انگور، بادام،‌ پسته و انجیر) را می‌توان به صورت دیم پرورش داد و مرکبات نیاز به آبیاری مرتب دارند . به دلیل کمبود آب ، اغلب تهیه آن احتیاج به سرمایه به نسبت زیادی دارد که باید پیش از شروع به احداث باغ در نظر گرفته و تأمین شود . علاوه بر مقدار و قیمت آب ، کیفیت آن نیز اهمیت زیادی دارد زیرا آبیاری مداوم یک خاک خوب با آب سنگین و یا شور ، به تدریج ، زمین را شور و نامناسب می‌سازد .

نواحی مرکبات خیز ایران:

الف- سواحل دریای خزر:

از آستارا تا گرگان ارقام مختلفی از مرکبات کشت می شود . محدودیتهای اقلیمی (سرما  و  خشکی) موجب گردیده تا بیشتر تراکم باغهای مرکبات در نواحی چابکسر تا بهشهر متمرکز باشند.
ب- ناحیه مرکزی:
این ناحیه شامل شهر هایی مرکزی ایران همچون فارس،  کرمان ، جیرفت  بم و  غیره بوده که بیشتر دارای روز های آفتابی به همراه رطوبت نسبی پایین است. بارندگی این نواحی پایین بوده، لذا در تابستان نیاز به چندین نوبت آبیاری بوده تا گیاه عملکرد و کیفیت محصول مناسبی داشته باشد.
ج- نواحی ساحلی جنوب (بندرعباس و سواحل دریای عمان):
این نواحی عاری از  یخبندان ، با رطوبت نسبی بالا  و  گرمای زیاد در  تابستان می باشد . در  این ناحیه لایم از  کیفیت  خوبی برخوردار است.  

برای  حفظ  رطوبت خاک و افزایش  ظرفیت  نگهداشت  آب در خاک لازم  است  از کود های حیوانی پوسیده و  مواد آلی مناسب استفاده شود.

برای جلو گیری از تبخیر از سطح خاک بهتر است از مالچ های طبیعی  ( علف های بریده شده و کاه و کلش و …. ) و مصنوعی استفاده شود.

تهیه نهال

پس از اینکه با توجه به شرایط محیطی منطقه و عوامل اقتصادی ، نوع و رقم میوه گزینش شد ، باید به تهیه نهال اقدام کرد . بیشتر درختان مرکبات از طریق پیوند و تعدادی نیز از راه  بذر تکثیرمی‌شود . روش تولید نهال هرچه که باشد ، کیفیت نهال بالاترین اهمیت را در رشد آن و باروری درخت دارد .

 باغدار باید کوشش کند که بهترین نهال ممکن را ازلحاظ کیفیت واندازه  تهیه کند(شکل۱)

دراین صورت جهت تهیه نهال مرکبات نکات زیررعایت شود:

(شکل۱)

الف)تلاش شودنهال مرکبات بصورت گلدانی تهیه شود ازآنجایی که مرکبات خزان کننده نبوده ودائما سبزاست ضمناکاشت نهال درفصل پاییزوبهارمناسب می باشد بنابراین دراین زمان تهیه نهال بصورت ریشه ای با تلفات  بیشتری همراه خواهدبود.                           

ب) سعی شود از نهالستان های مجوزدار که دارای شناسه  از موسسه تحقیقات ثبت  و گواهی ثبت و نهال کرج بوده نهال تهیه شود که در این شناسه کلیه مشخصات نهال ذکرشده است در هر زمانی نهال خریداری شده با مشخصات شناسه یا برچسب آن مغایرت داشته باشد باغدار می تواند از نهالستان ادعای خسارت نماید وهمچنین دارای گواهی بهداشت از باشد.

ج) باید سعی شود اندام هوایی نهال متناسب با اندازه گلدان آن باشد بطور مثال برای نهال یک ساله ارتفاع ۸۰ تا۱۲۰سانتی متری با گلدان ۲۵*۳۵مناسب است.

د) دقت شود نهال های خریداری شده عاری از هر گونه آفات و بیماری و کمبودعناصرغذایی باشد.

و) برای تهیه نهال مرکبات، ازآنجایی از پایه های مختلفی که هر کدام از آنها خصوصیات و ویژگی های متفاوتی دارند دقت شود که متناسب با شرایط آب وهوایی و خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک باغ باشد.

ازدیاد مرکبات:
در بیشتر مناطق مرکبات خیز کشور درخت مرکبات بوسیله پیوند جوانه از واریته های مورد نظر ( همچون تامسون، خونی، لیمو، نارنگی، بالنگ، کامکوآت و….) بر پایه بذری انتخاب شده (همانند نارنج، سیترنج، پونسیروس، سیتروملو، …) تکثیر می شود. تکثیر نهال مرکبات شامل مراحل زیر می باشد.

 پایه های مورد استفاده برای مرکبات  

در گذشته تولید درختان مرکبات از نوع بذری بوده که امروزه این روش منسوخ شده است و در تمام مناطق مرکبات خیز جهان از پیوند ارقام تجاری روی پایه های مناسب استفاده می شود . معایب تولید بذری : طولانی شدن دوره نونهالی و باردهی دیر هنگام ، تولید نهال های پر خار ، تفاوت کیفیت نهال تولید شده با درخت مادری به دلیل پدیده تفرق صفات ، عدم مقاومت در برابر بیماریها و …. در ازدیاد از طریق پیوند انتخاب پایه مناسب از اهمیت بالایی برخوردار است که این انتخاب با توجه به شرایط محیطی و خاک منطقه انجام می شود به عنوان مثال ، عموما در خاکهای قلیایی از نارنج و در خاک های اسیدی تر و مناطق خنک تر از پونسیروس به عنوان پایه استفاده می شود . همچنین با توجه به اینکهمصرف میوه تازه خوری است یا بصورت فراوری شده نوع پایه متفاوت خواهد بود چرا که برخی از پایه ها از نظر میزان محصول عملکرد بالایی داشته اما کیفیت میوه پایین خواهد بود و مناسب مصارف تازه خوری نیستند.

نارنج  (c.aurantium)

ارقام پیوند شده روی پایه نارنج دارای قدرت رشدی متوسط و سیستم ریشه وسیع و عمیق بوده و نسبت به شوری خاک ، سرما و زهکشی ضعیف و بیماری گموز مقاوم هستند . میوه ها دارای طعم و کیفیت بالایی بوده و مناسب مصارف تازه خوری می باشند. پایه نارنج در برابر تریستزا و نماتد مرکبات حساس است.

(شکل۲)

پونسیروس (Poncirus trifoliate):

پونسیروس یا نارنج سه برگ دارای عملکرد بالایی است و به عنوان پایه پا کوتاه کننده نیز مورد استفاده قرار می گیرد این گونه تنها گونه خزان کننده مرکبات می باشد و برخلاف نارنج که ریشه عمیقی تولید می کند دارای ریشه های نسبتا سطحی است بنابر این در خاک های سبک و شنی خیلی زود دچار تنش خشکی می شود . از مزایای این پایه این است که به تریستزا و نماتد مرکبات مقاوم است بنابراین اگر این عامل استفاده از نارنج رابه عنوان پایه محدود کند بجای آن می توان از پایه پونسیروس استفاده کرد .پونسیروس می تواند شرایط مرطوب و سرد را تحمل کند اگر چه زهکشی نامناسب میتواند باعث مرگ ناگهانی درخت شود. این پایه در خاکهای رسی لومی حاصلخیز به خوبی رشد می کند ، به شوری خاک حساس است و دچار کلروز بین برگی می شود .عموما پونسیروس برای پرتقال ها پایه بسیار عالی است همچنین برای گریپ فروت،بیشتر نارنگی ها و لیموها بجز لیمو اوریکا ضمنا درختان حاصل از این پایه برای کشت متراکم مناسب هستند و می توان حداکثر استفاده را از فضای باغ برد.

(شکل۳)

سیترنج(citrange) :

ترویر سیترنج و کاریزا سیترنج هیبرید واشنگتن ناول و پونسیروی تریفولیاتا هستند . تحقیقات اولیه در این مورد از دپارتمان کشاورزی آمریکا برای دستیابی به رقم مقاوم به سرما آغاز شد و بعدها به عنوان یک پایه مناسب برای مرکبات معرفی شد . استفاده تجاری از این پایه در سال ۱۹۶۰در استرالیا آغاز شد و هم اکنون به عنوان پایه برای تمامی ارقام جز لیمو اوریکا استفاده می شود . در خاکهای قلیایی با مقادیر زیاد کلسیم مقاوم است اما در برابر شوری مقاومت زیادی ندارد . نهال های پیوندی روی این پایه به دفعات دچار کمبود ریز مغذی ها ( روی ، آهن و منگنز ) می شوند . بویژه در جریان شستشوی باران های بهاره مقاومت سرمایی این پایه در حد متوسط است ، هر دو پایه کاریزا و ترویر برای خاک های سنگین و رسی چندان مناسب نیستند و احتمال مرگ ناگهانی در زهکشی نا مناسب وجود دارد . سیترنج ها در برابر ویروس تریستزا و پوسیدگی ریشه فیتوفترا مقاوم هستند اما مقاومتشان کمتر از پونسیروس است ، هر دو پایه به ویروئید پا کوتاهی حساس هستند ، نهال های جوان پیوندی روی این پایه قوی هستند و از همان سال های اولیه کاشت محصول خوب با کیفیت بالا تولید می کنند درخت حاصله پر بار بوده و آب میوه از کیفیت بالایی برخوردار است درختان بالای ۲۰ سال به تدریج تمایل به تولید میوه های کوچکتر دارند. رقم سیترنج پایه های همسان ، قوی و با رشد عمودی خوب تولید می کند که مدیریت آن در نهالستان آسان است . رشد نهال ها سریعتر از پونسیروس و کند تر از رافلمون است .

(شکل۴)

سیتروملو(citrumelo) 

سیتروملو هیبریدی از گریپ فروت و پونسیروس تریفولیاتا می باشد در سال ۱۹۰۷ در فلوریدا تولید و بعدها به سرعت در میان عموم گسترش یافت . این پایه به سطوح بالای کلراید خاک و زهکشی نامناسب حساس است اما مقاومت آن به شوری بیش از سایر دو رگ های پونسیروس از جمله ترویر و کاریزا سیترنج می باشد . سیتروملو به خاکهای قلیایی حساس است و در خاکهای آهکی با کلسیم بالا دچار کلروز می شود . در خاکهایی که درصد رسشان بیش از ۲۵% تا ۳۰% است ممکن است رشد ریشه محدود شود .مقاومت این پایه به خشکی متوسط و به سردی بالاست . سیتروملو به فیتوفترا ، نماتد مرکبات و تریستزا مقاوم اما به اگزوکورتیس حساس است باید دقت کرد پیوندک مورد استفاده برای این پایه از درخت مادری سالم تهیه شود تا عاری از عامل اگزوگورتیس باشد .نهال های پزرورش یافته روی این پایه قوی و بزرگ و باردهی آن ها بر حسب رقم متوسط تا زیاد است ، پوست میوه نازک بوده و ماندگاری آن روی درخت بالاست همچنین این رقم در خاکهای شنی سیستم ریشه متراکم داشته و به ترکیدگی میوه نیز مقاوم است.

(شکل۵)

۱-تولید پایه:
اولین گام در تولید پایه، انتخاب درخت مادری برای تولید بذر است که باید خصوصیات زیر را داشته باشد:         

   الف- پر محصول و پر بذر باشد.
   ب – عاری از بیماری باشد.

_ در انتخاب نوع  بذر و پایه باید به شرایط اقلیمی و نوع خاک دقت فراروان گردد. ویژگی‌هایی که برای پایه مرکبات در نظر گرفته می‌شود، شامل مقاومت آنها به ویروس‌های مرکبات از جمله ویروس زوال‌فوری یا تریستزا، ویروس کوتوله شدن مرکبات، قارچ‌های مضر خاک بویژه فیتوفترا که موجب بروز عارضه گموز می‌شود و تجانس پایه و پیوندک می‌باشد. عارضه گموز موجب پوسیدگی بافت‌ها در محل پیوند می‌شود. بخصوص رطوبت زیاد خاک، قرار گرفتن محل پیوند در زیر خاک، کمبود دما در اوایل بهار و رطوبت نسبی بالا از عوامل تشدید کننده این بیماری می‌باشند. وجود گموز در میوه موجب پوسیدگی قهوه‌ای و بوی نامطلوب می‌شود.

_ پایه پرتقال که از طریق بذر تکثیر می‌یابد، حساس به خشکی، قیتوفترا و گموز اما مقاوم به سرما، خاک‌های کم‌نمک، تریستزا و اگزوکورتیس می باشد. لیموی خارکی پایه مناسب برای مناطق گرم و مرطوب با خاک‌های شنی بوده و خشکی را تحمل می‌کند. مرکبات پیوند شده بر روی این پایه زودتر بار می‌دهند و عملکرد زیادی دارند. برای پرتقال، گریپ‌فروت و لیمو پایه مناسب بوده اما میوه‌های نارنگی در روی این پایه‌ها پوست کلفت و کم‌آب می‌شوند.

_ نارنج متداول‌ترین پایه برای مرکبات بشمار می‌آید و مقاوم به گموز و اگزوکورتیس بوده اما به تریستزا حساس می‌باشد. 

 _ پایه نارنج سه‌برگ مقاوم به خاک‌های اسیدی، سرما و بیماری تریستزا بوده و از پایه‌های پاکوتاه مرکبات بشمار می‌آید. این پیاه به نماتد خاک نیز مقاومت نشان می‌دهد اما به بیماری اگزوکورتیس حساس می‌باشد. درختان پیوند شده بر روی نارنج سه‌برگ کمی پاکوتاه بوده و زودتر به بار می‌نشینند. نارنگی کلئوپاترا از پایه‌های مقاوم به تریستزا بشمار می‌آید و به خاک‌های آهکی، نمک و سرما مقاوم است. درختان پیوند شده بر روی این پایه تاج وسیع حاصل می‌کنند و دیرتر به محصول می‌روند. میوه‌های تولید شده بر روی این پایه کوچک می باشد.   

 ۲-  برداشت میوه و استخراج بذر:

عموماً میوه نارنج در اوائل دی، پونسیروس اوائل و سیترنج اواخر آبان ماه از درخت برداشت و به شیوه سنتی با استفاده از کارگر اقدام به برش میوه (از قسمت استوایی میوه و سپس چرخش متضاد دو قسمت برش خورده) و استخراج بذر می گردد.

(شکل۶)

۳- مراحل  آماده سازی بستر و کاشت بذر

مرحله تهیه و آماده سازی زمین یا بستر کاشت یکی از مراحل مهم در زراعت گیاه  می باشد که انجام صحیح آن و تهیه بستر کاشت مناسب می تواند در بدست آوردن نشاهای سبز، یکنواخت و مطلوب نقش بسیار مهمی ایفا نماید عموماً در بیشتر نواحی مرکبات خیز کشور، کشت بذر در خزانه هوای آزاد بوده.  به همین دلیل زمان کشت بذر در شمال ایران نیمه دوم اسفند تا اوایل فروردین و در جنوب با استثنای ماههای دی، تیر و مرداد در اغلب زمان امکان کشت بذر میسر است.

(شکل۷)

بدین صورت که سطح زیرین خاک را که تشکیل شده  ازماسه ۶/۰  به اندازه ۱۰سانتی متر(بمنظور جلوگیری از ماندابی) است برای سطح میانی آن کوددامی پوسیده وماسه بادی به نسبت ۱به۱ ترکیب کرده تا موادغذایی لازم جهت رسیدن ریشه نشا به آن فراهم گردد و در مرحله بعد ماسه بادی بدون کوددامی استفاده می کنیم (این سطح  همان سطحی است که بذر روی آن را قرار می گیرد) چون امکان دارد کوددامی پوسیده عامل بیماری های قارچی باشد جهت جلوگیری از از بین رفتن بذر در حال سبزشدن که بسیارحساس می باشد در اثر بیماری های قارچی ازکوددامی استفاده نمی کنیم در مرحله آخر از یک لایه خاک رس همراه با تفاله چای یا خاک برگ به اندازه ۱ تا ۲ سانتی متراستفاده می کنیم(شکل۸)

 (شکل۸)

(شکل۸)

بعدازکشت بذر  خزانه راآبیاری میکنیم در صورت آبیاری منظم به همراه محافظت خزانه از باد و آفتاب شدید، بذور مربوطه طی ۳۰ تا ۴۵ روز پس از کشت سبز می گردند. .(شکل۹)

( شکل۹)

۴-انتقال نهال به خزانه دوم (انتظار یا پیوندی) یا گلدان:

وقتی که بذرها جوانه زدند وسبزشدند می توانیم درصورت آماده بودن گلدان واطمینان از شرایط آب وهوایی مناسب درزمان انتقال به گلدان انتقال دهیم یا اینکه  اجازه میدهیم این نهالها یک سال درخزانه بماندهنگامی که  به مرحله cm35-20رسید قابل انتقال به خزانه دوم یا گلدان (با قطر ۲۵ و ارتفاع ۳۵ تا ۴۰ سانتیمتر به همراه ۸ سوراخ در پایین گلدان) می باشد. برای  افزایش اطمینان از یکنواختی رشد نهال­ ها لازم است در زمان انتقال آنها به خزانه انتظار کلیه نشاهایی را که نسبت به سایرین خیلی کوتاهتر و یا خیلی بلندتر هستند، حذف کنیم. همچنین برای به حداقل رساندن خسارت وارده به ریشه­ ها باید ریشه نهال­ها بذری را با استفاده از ابزاری چنگال مانند و با دقت فراوان از خزانه بذری خارج کرد. ترکیب خاکی کیسه های پلاستیکی مخلوطی از خاک معمولی، کود پوسیده دامی یا تفاله چای و ماسه انتخاب شده (هر سه به میزان مساوی با هم مخلوط می گردد) تا نهال، فضاوموادغذایی کافی برای رشد داشته باشند. در هنگام انتقال، نهال­ های مرکبات بذری بهتر است ابتدا توسط چوب یامیخ نشا،سوراخی را با عمق و پهنای مناسب در بستر خزانه انتظار ایجاد کرد و ضمن حذف نشاها با ریشه وطوقه پیچ خورده، سپس نهال های سالم پس از هرس ریشه با قارچ کش اکسی کلرومس ضدعفونی کرده وسپس آنرا به ملایمت و بدون پیچیدگی ریشه درون این حفره جای داد. لازم است در اولین نوبت آبیاری که بلافاصله پس از کشت نشا انجام می­ شود مقدار آب  بیشتری به نهال­ های مرکبات داده شود تا از بروز تنش جابجایی پیشگیری شود(شکل۱۰)

(شکل۱۰)

نکاتی که بعد از انتقال نهال به خزانه دوم و یا گلدان باید رعایت شود عبارتند از:

۱_همواره توصیه می ­شود تا نشاهایی را که دچار پیچیدگی ریشه یا طوقه شده و تولیدکنندگان اصطلاحا به آنها گردن غازی می­ گویند استفاده نشود.
۲_ در آغاز انتقال نهال های بذری، آبیاری را باید به منظور جلوگیری از تنش های رطوبتی بطور مرتب انجام دهیم.
۳_ آب اضافی در گلدان یا خزانه دوم نماند و در صورت مشاهده چنین وضعیتی باید زهکش یا خروج آب را افزایش دهیم.
۴_ محلول پاشی و سیرک پاشی پای نهال با کودهای ازته (یک هفته درمیان ۲۵۰ گرم در۱۰۰ لیتر آب به صورت محلول پاشی، یک هفته بصورت سیرک پای نهال برای هر گلدان)
۵_ حذف علف های هرز و مبارزه با آفات و بیماری ها 

۶_جهت رفع کمبودموادغذایی(آهن، روی، منگنز، بور و…..) محلول پاشی با کودمیکرو هرماه یک بارانجام شود. 

تکثیر وتولیدنهال

ترکیب دو گیاه مختلف به وسیله پیوند در یک گیاه بطوری که یکی از شاخساره و دیگری ریشه را تشکیل می دهد و می تواند الگوی رشد غیر معمول ایجاد کند و ممکن است با گیاهی که از رشد جداگانه هر کدام از دو عامل ترکیب بوجود آید، متفاوت باشد. برخی از این الگوهای رشد ممکن است که در اثر واکنش های ناسازگاری، وجود ویژگی خاص در یکی از اجزای پیوند و وجود بر هم کنش ویژه ای بین پایه و پیوندک ایجاد شود. این برهمکنش ها ممکن است اندازه، رشد، کیفیت میوه و دیگر صفات مورد نظر در باغبانی را تغییر دهند. اهمیت تأثیر پایه روی کیفیت میوه به پرورش دهنده آن بستگی دارد که میوه برای چه منظوری تولید و فروخته می شود. میوه هایی که برای مصرف تازه خوری تولید می شوند باید علاوه بر اینکه کیفیت داخلی خوبی داشته باشند، ظاهر میوه ( اندازه، شکل، رنگ پوست، رنگ درونی، بدون بذر بودن و همچنین دانه بندی مرکبات) نیز از اهمیت فوق العاده ای برخوردار می باشد. برای میوه های فرآوری ، تولید مواد جامد محلول در واحد سطح مهمترین عامل بوده، ضمن آنکه رنگ آب میوه نیز مورد نظر می باشد. پایه ها می توانند روی این عوامل مؤثر باشند. عملکرد، سازگاری و مقاومت به بیماری ها، فاکتورهای کلیدی در انتخاب پایه ها می باشند.

تعریف پیوند

۱_پیوند جوانه ای در حال رشد (پیوند بهاره(

۲_پیوند جوانه ای پاییزه (در حال خواب)

انواع پیوند

اگر پیوندک دارای چند جوانه باشد آن را پیوند شاخه می نامند و هر گاه دارای یک جوانه باشد پیوند جوانه خوانده می شود .

 پیوند جوانه: 

 عموماً پیوند جوانه مرکبات دو بار در سال، یک بار در اواسط بهار (پیوند بهاره) و بار دیگر در اواخر تابستان (پیوند خواب) به  روش T معکوس برای شمال و یا T برای جنوب ایران انجام می گیرد.(شکل۱۱)

_چاقوی پیوندی مرکبات باید کاملاً تمیز و ضدعفونی و تیز باشد تا برش های صاف امکان پذیر باشد.

_جوانه مرکبات مورد نظر در حال رکود باشد ولی پایه مستقر در خزانه انتظار یا در زمین اصلی در حال رشد باشد.

_تهیه و انتخاب پایه مورد نظر 

_انتخاب پیوندک و تراش بر حسب نوع پیوند

_استقرار پیوندک بر روی پایه آماده شده

_بستن محل پیوند